Çocuklara Sorumluk Kazandırma

Sorumluluk, kısaca, başkalarının hakkına saygı göstermek ve kendi davranışlarının sonuçlarına sahip çıkmaktır. Yaptığı işi sonuna kadar götüren ve yapmakta olduğu bir davranışın sonuçlarına katlanmayı göze alan çocuk, sorumluluk sahibi çocuktur.

Anne-baba ve eğitimciler olarak çocuklarımıza kazandırmak istediğimiz özelliklerden biri de sorumluluktur.

İnsanın, içinde yaşadığı fiziksel ve sosyal çevreye uyumunu sağlayan sorumluluk duygusu yazılı kaynaklarda şöyle tanımlanmaktadır:

• Erken çocukluk dönemlerinden başlayarak çocuğun yaşına, cinsiyetine ve gelişim dönemine uygun olarak görevlerini yerine getirmesidir.
• Çocuğun doğduğu andan itibaren başlayan, ilk izlenimleri ile gelişen, kişinin kendini başkaları ile paylaşması ve kendinden bazı ödünler vermesidir.
• Aile sistemi içinde temel birim olan anne - babanın çocuğa kazandırdığı duygu.
• Sorumluluk, ödev olarak üzerine alınan ya da verilen bir işi her ne pahasına olursa olsun sonuna kadar yapma ve gerektiğinde bunun hesabını verme ile ilgili bir duygudur.
• Kişinin kendi davranışlarını veya kendi yetki alanına giren herhangi bir olayın sonuçlarını üstlenmesi olarak tanımlanmaktadır.

Sorumluluk, erken çocukluk dönemlerinden başlayarak çocuğun yaşına, cinsiyetine ve gelişim düzeyine uygun olarak görevlerini yerine getirmesidir. Çocuğun kendi kendisine yetmesine ve kendisini yönetmesine fırsat veren ortamlar yaratmak onun kendine olan güvenini de artıracaktır. Tam tersine koruyucu yaklaşım ise çocuğun kendi kendine yeten, bağımsız bir birey olmasını engelleyecektir.

Sorumluluk sahibi kişinin nitelikleri:

• Kendine ve başkalarına karşı saygılıdır.
• Kendi işlerini kendi kendine yürütür.
• Başkalarına gereksiz yere yük olmaz.
• Öz değerinin bilincindedir.
• Duygu düşünce ve davranışlarından yalnız kendini sorumlu tutar.
• Yaşamdan bekledikleri ve verdikleri orantılıdır.
• Çalışkan bir insan, iyi bir öğrenci, iyi bir anne-baba ve iyi bir komşudur.

Çocuklarda Sorumluluk Bilincinin Gelişimi Nasıl Olur?

Bu becerinin gelişmesi için insanın sorumluluk alabileceği bir ortamda yetişmesi gerekir. Kişinin yetiştiği ortamda, kendisi için seçim yapma ve yaptığı seçimin sonuçlarından sorumlu olma fırsatı verilmemişse, sorumluluk duygusu gelişemez. Küçük yaşlardan itibaren küçük sorumluluklar alıp gittikçe daha büyük sorumluluklar almalarına özen gösterilmelidir.

Bireysel farklılıklar söz konusu olsa da sorumluluk kazandırmaya yönelik süreçte bazı “temel ve değişmez” öğeler bulunmaktadır. Bunlar; Bilgilendirme, Takip, Geri bildirim ve Hatırlatmadır. İlk harfleri kısaltılarak BTGH olarak kodlanabilecek olan bu süreç ebeveynlerin çocuklarına sorumluluk kazandırmalarında izleyebilecekleri sıralı işlemleri gerektirmektedir.

Bilgilendirme:

Çocuğun davranışında istenen değişimin gerçekleşebilmesi için önce bu değişim hakkında bilgilendirilmesi gerekir. Çocuğun bu değişimi bir gereksinim olarak görebilmesi için nedenleri hakkında bilgi vermek önemlidir. Kuralların neden konduğu ve sorumluluğun önemi anlatılmalıdır. Çocuklar niçin bazı işleri yapmak zorunda olduklarını anlar ve bilirlerse, ailesine yardım etmeyi ve bağımsız davranmayı benimserler.

Takip:

Bilgilendirmeden sonra, çocuğun söz konusu davranışı gösterebilmesi için bir süre tanınması gerekir. Bu süre içerisinde yapılan takip sonucunda sorumlu davranışın ortaya çıkıp çıkmadığına, ne sürede ortaya çıktığına, hangi zamanlarda davranışın yapıldığına ve yapılmadığına dikkat edilmelidir.

Geribildirim:

Belli bir süre sonra istendik davranışın uygulanışı hakkında çocuğu bilgilendirmek gerekir. Eğer istenen sorumlu davranışın sayısında artış varsa, çocuğun motive edilmesi; eğer beklenen sorumlu davranışın ortaya çıkmasında sıkıntılar varsa, bu sıkıntılar ve olası nedenlerinin çocukla paylaşılması gerekir.

Hatırlatma:

İstenen davranış eğer gerçekleşmiyorsa yeniden hatırlatma sürecine gidilmelidir. Yeniden bilgilendirmeyle başlayan bu süreç davranış oturana kadar devam etmelidir.

Çocuklara Sorumluluk Kazandırma Sürecinde Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar

• Çocuğunuza 3 yaşından itibaren sorumluluk verebilirsiniz. Örneğin oyuncaklarını toplamak gibi. Çocuğunuzun yaşı büyüdükçe sorumluluklarını arttırabilir ve aileye karşı olan sorumluluk duygusunu geliştirebilirsiniz. Örneğin yaşına uygun ev işleri yapması için yönlendirilip teşvik edilebilir.
• Çocuğunuzun yapması gereken sorumlulukları onunla birlikte belirleyin. Yaptığınız anlaşmayla sorumluluklar yerine getirildiğinde ailenizin kazanacaklarını, yerine getirilmediği durumlarda ise nelerin olabileceğini yine onunla birlikte belirleyiniz.
• Çocuğa yaşına ve gelişim düzeyine uygun, görev ve sorumluluklar verin. Başarması için onu destekleyin.
• Çocuğun seçim yapmasına izin verin.
• Çocuğun gösterdiği çabaya saygı duyun. Onu görev ve sorumluluğuyla baş başa bırakın.
• Onun adına düşünmek yerine, kendi başına düşünmesini sağlayın. Sorunu çözmek yerine, kendi sorununu çözmesine fırsat vermeniz, çocuğunuzun sorumluluk duygusunu geliştirecektir.
• Çocuğunuza sevildiğini, istendiğini ve sizin için önemli olduğunu hissettiriniz.
• Çocuğun sizlere yardımcı olmak ve bağımsız olarak bir iş yapmak için gösterdiği belirtileri gözden kaçırmayınız. Onu, bu girişimlere özendiriniz. Çocuğunuzun bu deneyimlerinde elde ettiği yanlış sonuçları kırıcı bir biçimde eleştirmeyiniz. Onun girişim isteğini kırmadan yapacağınız yapıcı yönlendirmelerle daha iyi sonuçlar elde etmesini sağlayabilirsiniz.
• Çocuğunuzun daha büyük ve önemli sorumluluklar yüklenmeye hazır ve istekli olduğu zamanları kollayınız. Bu sorumlulukları yüklenebilmesi için gerekli olan elverişli ortamlar hazırlayın.
• Yaptırım uygulamaktansa, özendiriniz. Gösterilen başarıyı olduğu kadar, harcanan çabayı da övünüz. Sonuçlar sizi doyurmasa bile, yapılabilecek olanın en iyisi olmasa bile, yapabilmek için elden geldiğince harcanan çaba, çocukta sorumluluk bilincinin geliştiğini gösterir.
• Uygulayamayacağınız bir yaptırımı hiçbir zaman bir korku ve baskı aracı olarak kullanmayınız. Uyarmalar zaman zaman gereklidir, ancak söylenenin de yerine getirilmesi gerekir. (Tutarlı olmak)
• Övgü ve beğenilerinizin içten gelen duygular olması ve gerçeği ifade etmesi zorunlu bir gerekliliktir. Çocuğun sezgileri son derece güçlüdür, yalancı övgüleri çabuk anlarlar.
• Çocuğunuza, suçluluk duygusuna kapılmadan hata yapabilme olanağı tanıyınız. En önemli şeyin bir iş yapmak için çaba harcamak olduğunu her fırsatta belirtiniz.
• Kendisinden ne beklediğinizi çocuğunuza açık bir dille anlatınız. Bu pek çok yanlış anlayışı ortadan kaldırır. Kurallarınıza bağlı olmakla birlikte ona daima sevecenlikle davranınız.
• Hiçbir zaman geç olduğunu düşünmeyiniz. İnsan doğası, kötüden çok, iyiye yönelmeye yatkındır. Yeter ki içtenlikle ve iyi niyetle doğru olana ulaşmaya, yanılgılarımızı düzeltmeye çaba harcayalım.

Uzman Psikolog
Çağla Tuğba Selveroğlu

KAYNAKLAR:

Civelek, B.2006. Çocuklara Sorumluluk Bilinci Kazandırmak. Çoluk Çocuk Dergisi sayı:58;20-22 DÖKMEN, Ü. (2013) Var olmak, Gelişmek, Uzlaşmak, Remzi Kitapevi, İstanbul.

Cüceloğlu D. (1996) İçimizdeki Çocuk, Sistem Yayıncılık.

Karatekin, N.G. (2005). Helik – Karakter Okulu Aile Seti. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. Durmuş, A., Ekşi, H.,

Karatekin, N.G. (2003). Perese – Karakter Okulu Öğretmen Kitabı. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.

Mackenzie, R,j. (2014).Çocuğunuza Sınır Koyma, Yakamoz Yayıncılık, İstanbul Yavuzer, H. (2003). Çocuk Eğitimi El Kitabı, Remzi Kitapevi, İstanbul.

Özen Y. (2001) Yarına Kalmak Adına Sorumluluk Eğitimi, Nobel Yayıncılık